__texts

Heerenveen, 8 september 2019

Allereerst wil ik heel graag Stina van der Ploeg feliciteren met haar 2^e presentatie in haar nieuwe galerie ‘Getekend’ met de prachtige tentoonstelling ‘Emerge‘ met de tekeningen van Harm van den Berg. Dank voor de uitnodiging om hier een paar woorden te mogen spreken.

Recent mocht ik aangenaam kennismaken met de kunstenaar en zijn tekeningen in zijn studio in Amsterdam. Daar liggen de tekeningen kwetsbaar op tafel. Witte stevige vellen in verschillende formaten. Kostbaar en kwetsbaar. Ik durf er eerst amper naar te kijken. Bang om de orde te verstoren.Op een later moment wijst de kunstenaar naar twee plekken in zijn studio op de muur. En opeens realiseer je je dat de tekeningen overal kunnen zijn. Als gedachtes die als een rhizoom, een wortelstelsel, overal tevoorschijn kunnen komen, daar waar de kunstenaar met zijn grafietstift dat bepaalt. Direct voel je bij de tekeningen van Harm van den Berg de verwondering van de kunstenaar naar de aard der dingen. Verwondering naar de fenomenen van de natuur, naar de wetten waarnaar de fenomenen moeten handelen. Graag wil ik een paar fenomenen er uitlichten:

Kettingreacties
Elke tekening heeft één begin, één startpunt waaruit gewerkt wordt. Nooit meerdere beginpunten tegelijk op één vel. De tekeningen kun je zien als notaties van een momentopname, van een groeifase van een ongedefinieerd proces. Aaneenschakelingen van dezelfde vormen. Aaneenrijgingen van soms blokjes, soms rondjes, driehoekjes, of lijnen in een bepaalde zeer regelmatige ritmiek. Als verstilde kettingreacties: oorzaak en gevolg. De ene notatie geeft richting aan zijn opvolger. Maar de kunstenaar bepaalt wanneer het begint en eindigt.

De kracht van de herhaling
Door de talloze kleine tekens steeds te herhalen, wordt het getekende proces een patroon. Een herkenbaar ritme voor het brein, waardoor er spontaan een logica ontstaat, terwijl je eigenlijk niet exact kunt benoemen waar je naar kijkt.

Zowel micro als macro
Het is alsof je door een vergrootglas in een petrischaal kijkt naar kleine bouwstenen die ten opzichte van elkaar een relatie aangaan. Maar tegelijkertijd is het ook een vertaling van de sterrenhemel, de grote lichamen die eveneens verbinding zoeken.

Tijd
Als beschouwer weet je dat de kunstenaar veel tijd en energie heeft gestoken in het maken van een tekening. Filosoof Henri Bergson (1859-1941) maakte onderscheid tussen echte tijd (de kloktijd) en ervaren of innerlijke tijd (de durée). Het zou mooi zijn als de beschouwer de innerlijke tijd wil nemen om de tekening echt te doorgronden. De tekeningen van Harm bieden daar bij uitstek handgrepen voor en verdienen het om langdurig ervaren te worden.

Beweging
Door de aaneenschakelingen van de tekens in regelmatige reeksen, in rechte en kromme lijnen ontstaat de suggestie van beweging: bevroren beweging. En niet alleen in het platte vlak. Door het harder en zachter aanzetten van het potlood ontstaat er de suggestie van diepte en wordt het schouwspel ruimtelijk. De associatie met muziek is daar.

Toeval
De patronen en lijnen lijken per toeval tot stand te komen. Ligt er een algoritme aan ten grondslag? Elke tekening pakt anders uit. Ongericht ongestructureerd zonder doeloorzaak. Maar slechts de zeer geoefende hand weet het automatisch notatieschrift perfect toe te passen. En van toeval komen we tot slot bij het betekenisvolle fenomeen emergentie waar toeval ook een rol speelt.

Emergent

De titel van de tentoonstelling en het boek is Emerge. In het Nederlands: emergent. spontaan optredend, te voorschijn tredend. De ontwikkeling van complexe georganiseerde systemen, waardoor nieuwe eigenschappen ontstaan. Een voor mij complex denkbeeld dat ik niet zomaar gelijk kan bevatten, maar wel aanvoel dat het een goed gekozen begrip is voor het werk. Bij het zoeken naar uitleg over emergentie kwam ik een foto tegen van een zwerm spreeuwen in vogelvlucht. Een prachtig voorbeeld van een nog niet volledig verklaard fenomeen.

Kunsthistoricus Peter van der Meijden heeft in je boek heel mooi over het begrip geschreven.
 

Tot slot:

In ons gesprek viel het woord monnikenwerk. Ik dacht daarbij aan de monnik die in serene stilte in het scriptorium een boek verlucht, in volle concentratie werkend in schoonschrift aan wetenschap.

Maar tot mijn schrik las ik in Stoett’s spreekwoorden en gezegden een definitie die monnikenwerk aanduidt als vergeefsche arbeid, die veel geduld en tijd vereischt; noodelooze moeite. Ik las nog een andere definitie: weinig spectaculaire bezigheid die veel zorgvuldigheid en doorzettingsvermogen vergt… Met klem wil ik zeggen dat ik daar afstand van neem. Ik vind je werk een resultaat van spectaculair handelen en zeer de moeite waard om door te zetten!

Dank voor uw aandacht!

Amersfoort’ 31 augustus 2019
 

Judith van Meeuwen

Onder de noemer W NTR L B heeft Harm van den Berg in de winterperiode 2017/2018 als artist-in-residence in KiK onderzoek gedaan naar specifieke presentatievormen. Aan het einde van de periode zijn de resultaten getoond tijdens een presentatie in de verschillende werkruimten van de voormalige zuivelfabriek. Artistiek leider Nils van Beek hield een openingswoord dat hieronder te lezen is.

Openingswoord:

Ik weet niet waar ik kijken moet. Dat is een uitdrukking van verlegenheid. Je kunt ook in verlegenheid worden gebracht door de constatering dat je de wereld niet bevatten kunt. Er is zoveel, zoveel ontstellends en zoveel tegelijkertijd. De schilderkunst kan een remedie zijn tegen het wegslippen van die houvast.

In 1435 schreef de Italiaanse architect Alberti in zijn boek De pictura, een van de eerste traktaten over de schilderkunst: Om te beginnen teken ik op het vlak dat ik wil gaan beschilderen een rechthoek van willekeurige grootte, die ik beschouw als een open venster (aperta finestra) waardoorheen ik zie wat ik wil schilderen.

Harm’s videowerk in de kaashal brengt die beroemde zin in herinnering. Hij laat zien wat, en hoe zijn schildersoog kaders maakt die ervoor zorgen dat wat de moeite waard is, wat betekenisvol is, niet aan de aandacht ontsnapt. Maar er is een wezenlijk verschil. Alberti gebruikt het venster op de wereld als metafoor gebruikt om de werking van het lijnperspectief uit de doeken te doen. Het schilderij geeft je een inkijkje in een harmonische wereld, waarbij je vergeet dat die een constructie is. Het lijnperspectief gaat uit van een enkel standpunt; maar een ander ziet het anders, al is het maar omdat zijn ooghoogte en dus zijn horizon lager ligt. Het zou nog tot de kubisten duren voordat er meerdere perspectieven naast elkaar kunnen bestaan.

Het schilderij aan deze (onzichtbare nylon) draad wordt door de luchtverplaatsing in deze ruimte langzaam in beweging gezet. Een moment om het perfecte beeld vanuit één standpunt op je netvlies te fixeren wordt je niet vergund. Het gewicht van de verf en de materie wordt al zwevend gerelativeerd. Zoals de veengrond onder onze voeten is het materiaal een archief waarin je zelf zoekt naar orde en betekenisvol verband. Het is een landschap zonder horizon, waardoor het oog dat een vluchtpunt zoekt zal blijven dwalen. Ik weet niet waar ik kijken moet. Er is zoveel, en zoveel tegelijkertijd.

Het is dan ook niet de picturale illusie die Harm in zijn residency-periode heeft onderzocht, maar letterlijk de RAND-voorwaarden van het schilderij. Op welk grondvlak, op welke ondergrond komt betekenis tot stand? De drager is belangrijk, maar wordt hier zelf gedragen. Is de drager louter een supporter van de verf, of telt ook de immateriële kant, zoals je zelf de drager van een titel, virus of afwijkend gen kunt zijn? Het doek is hier namelijk vluchtig en ruimtebepalende wand tegelijk.

Toen ik met Harm in gesprek raakte over zijn voornemens voor deze residence, was ik tot het laatst benieuwd of, en hoe zijn schilderkunst en zijn geluidswerk elkaar zouden raken. Tot mijn verrassing zijn die, voor wie in die interpretatie mee wil gaan, dicht genaderd. Ook het geluidswerk is een wand, even dik als het schilderij, dat vragen oproept naar de ondergrond, en waarin niet verf maar geluid in een ruimtelijke compositie is gevangen, de illusie voorbij. Ik weet nu waar ik kijken moet. Harm laat het zien: hier, en daar en tevens daar. Het is er allemaal, en allemaal tegelijk, en het is goed zoals het is. Prachtig dat zich dat in ons huis heeft voltrokken, wij zijn er dankbaar voor.

Nils van Beek

Volkskrant, januari 2016

Parool, juni 2012

Parool, juni 2012

Elsevier, 2012